Жылыжай бизнесін ашу үшін не қажет?

Әлемде және нарықта болып жатқан өзгерістерге қарамастан тамаққа деген сұраныс қашанда толассыз бола беретіні анық. Сәйкесінде азық-түлік өнімдерімен байланысты кез келген бизнес табысты, болашағы бар, соның ішінде жылыжай бизнесін атай кеткен жөн. Жылыжай шаруашылығы – бұл оқшауланған жылыжай экожүйесінде көкөністерді, жемістерді және басқа дақылдарды өсіру тәсілі. Жылыжайдан түсетін кіріс маусымның ауысып отыруына қарамастан нарықта үнемі плюсте болады, өйткені бизнес жыл бойы жұмыс істейді. Бизнес-процестерді қалай құрғаныңыз, ұйымның жұмысы қалай құрылатыны, жылыжай бизнесінің рентабельділігі осыған байланысты. Бұл сектор жоғары технологиялыққа жатады және жұмысты жоспарлаудың жақсы дағдыларын талап етеді. Бұл туралы біз осы мақалада егжей-тегжейлі сөйлесетін боламыз 🙂

Қазақстанда қалай жылыжай ашуға болады? Алдымен өзіңіз тұратын өңірдегі осы бизнес ерекшеліктерін анықтап алу қажет. Қазақстанның географиялық жағдайының ерекшелігіне байланысты жылыжай шаруашылығын ұйымдастыру көбіне елдің оңтүстігінде дамыған. «Kazakh Invest» ұлттық компаниясының деректеріне сәйкес, Ақтөбе, Алматы, Түркістан және Жамбыл облыстары  жылыжай бизнесінің негізгі өңірлері болып табылады. 2019 жылғы статистика деректеріне сүйене отырып, Қазақстандағы жылыжай бизнесінің жалпы ауданы 1236,5 га құрайды. Ең көп таралған және сұранысқа ие азық-түлік өнімдеріне қияр мен қызанақ, 706 га – қызанақ және 501 га – қияр. Тек жергілікті өндірушілер ғана емес, сонымен қатар басқа Орталық Азия елдерінен, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан импорттаушылары да нарықта жоғары бәскелестік тудырып отыр.

Жылыжай шаруашылығының бизнес-жоспары сіз қандай өнімді өсіруді жоспарлап отырғаныңызды түсінуден басталуы керек. Бұл сұрақтың жауабын құрылыс басталғанға дейін көп уақыт бұрын анықтап алу керек. Жалпы, жылыжай бизнесінің рентабельділігі сіз өндіретін ауылшаруашылық тауарларына тікелей байланысты. Бұл тек көкөністер ғана емес, сонымен қатар әр түрлі көк шөптер және басқа да хош иісті шөптер, салаттар, гүлдер, саңырауқұлақтар немесе сатылымға ұсынылатын көшеттер болуы мүмкін. Табиғи және климаттық жағдайларды ескере отырып, өнімді өсіру өте маңызды. Мәселен, қыста, атап айтқанда қараша мен қаңтар айлары аралығында жылыжайда бизнесті жүргізуге аскөк, көк пияз, қызылша немесе балдыркөк өсіру қолайлы. Қызанақ пен қияр отырғызу уақыты шамамен желтоқсанда басталады. Бизнес жүргізетін көктемгі жылыжайда жердің климаттық жағдайына байланысты көктемде және жазда, кейде күздің басына дейін дақылдарды өсіруге болады.

Бұл бизнес-идеяны дамытуды бастау үшін сізде жобаны жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражат бар екеніне көз жеткізу керек. Жылыжай бизнесі нөлден бастаған жағдайда сізге 1 га үшін шамамен 2 миллион долларға дейін жұмсауды талап етеді. Ал жылыжайдан пайдаға шығу орта есеппен 6 жылдан астам уақытты алады. Жылыжай бизнес ретінде тамаша ұсыныс болып табылады, бірақ ол жоғары тәуекелге ие, үлкен инвестицияларды, қажырлы еңбекті және осы саладағы практикалық білімді қажет етеді. Негізгі шығындарына тоқтала кетейік:

Жылыжай салу құны

Сіз жылыжайды үйде немесе белгілі бір учаскеде салғаныңызға қарамастан, сізге қажетті құрылысын салуға ақша қажет болады. Ең алдымен жылыжай жылытылуы керек, қабырғалары мен төбесі әйнектен жасалып, жері тегіс болуы керек. Суды бұруға арналған орын қарастырылады, топырақтың құнарлылығы тексеріледі, кез келген тыңайтқыштардың қажеттілігі алдын ала анықталады, сондай-ақ желдің жылдамдығын төмендету үшін арнайы құрылыстар салынады және т. б. Құрылыс шығындары, ең алдымен, жылыжай кешенінің ауданына, сіздің нысаналы мақсатыңызға және жалпы құрылыс жоспарланған аумаққа байланысты болады.

Тұқым мен тыңайтқыштар сатып алу

Жылыжай бизнесі сіздің ауылшаруашылық өнімдеріңіздің қандай түріне және қандай көлемде өсіруді жоспарлап отырғаныңызға тікелей байланысты. Мысалы, ауданы 500 шаршы метр болатын 5 гектар жылыжайдан шамамен 36 тонна қияр алуға болады. Жоспарланған нәтижелерге байланысты сіз қажетті тұқым көлемін сатып аласыз. Сіздің аумағыңыздағы топырақтың жағдайы мен құнарлылығына байланысты қажетті тыңайтқыштың қажетті мөлшерін алыңыз. Бір тұқымның орташа құны 0,5-1,5 евроцент, жылыжай бизнесін бастау үшін кем дегенде осы сияқты 100 мың тұқым қажет.

Жылыжайды жарықтандыру

Жылыжайдың тиімді жұмыс істеуі және көкөністердің  дұрыс өсуін қамтамасыз ету үшін желдету жүйелері, арнайы жарықтандыру, микроклимат жүйесі, жылыту және суаруды ұйымдастыру үздіксіз жұмыс істеп тұруы қажет. Жылыжай бизнесіндегі тағы бір маңызды шарттардың бірі  – жарықтандырудың дұрыс болуы: жарық шамдары, натрий шамдары айтарлықтай шығынды қажет етеді. Осы сегменттегі кәсіпкерлердің тәжірибесіне сүйене отырып, соңғы технологиялар бойынша жылыжай салу құрылысына, мысалы, 120 шаршы гектарға 7 миллион теңгеден астам қаражат қажет етеді. 

Суару және жылыту

Судың үздіксіз жеткізіліп отыруынан да басқа ауа температурасы төмендеген кезде өсіріп отырған көкөніс үшін бөлмені жылыту жүйесін қамтамасыз ету маңызды. Бизнестің осы саласындағы негізгі шығындар туралы айта отырып, оларды атап өтуге болады:

• Электр қуаты – өнімнің өзіндік құнынан 20%; 
• Жылыту жүйесі (газ/көмір) – өнімнің өзіндік құнынан 25%.  

Жылыжайларда қажетті температураны ұстап тұру үшін инфрақызыл жылытқыштар, олардың нарықтағы құны 15 мың теңгеден асады, сондай-ақ жылу пушкалары (20 мың теңгеден басталады және одан жоғары) немесе кәдімгі бу жылыту жүйесі (бір шаршы метрге 5-7 мың теңгеден бастап) қажет. Суару жүйесін ұйымдастыру үшін сізге сорғылар мен бактар орнату қажет. Мысалы, 6 сотық жерге тамшылатып суару жүйесін орнату шығыны 800 мың теңгеден асады, жаңбыр суымен суаруды орнату  – 1,2 млн. теңгеден, топырақ ішінен  суаруды орнату – 1,5-1,7 млн. теңгеден басталады.

Жылыжай бизнесін дамытудың ең ыңғайлы және болашағы бар нұсқасы ол  –  шаруа және фермер қожалықтары үшін қарастырылған арнайы салық режимін пайдалану. Мұндай шаруашылық бастап Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне сілтеме жасай отырып, учаскеге құқық тіркелген сәттен заңды түрде әрекет ете бастайды. Аталған арнайы салық режимі жер учаскесінің бағалау құнына 0,1%-дан   0,4%-ға дейінгі мөлшерде бірыңғай жер салығын төлеуді білдіреді. Осы арнайы салық режимі бойынша бизнесті тіркеу кезінде сізде басқа бизнес жобалардан басқа табыс көздері болмауы керек екенін ескеру қажет. Ұйым құрылғаннан кейін сізге ауыл шаруашылығы өнімінің немесе кез келген басқа өнімнің зиянды заттармен ластанбағанын растайтын қажетті сертификаттар алу қажет – бұл карантиндік сертификат (Қазақстанның сауда нүктелеріне өнімдерді жеткізу үшін) және фитосанитариялық сертификат (өнімді басқа елдерге экспорттайтындар үшін). Бұл құжаттарды сіз Egov электрондық үкіметінің сайтынан немесе қалаңыздағы Халыққа қызмет көрсету орталықтарынан ала аласыз. 

Жылыжай бизнесі қомақты қаражатпен қатар сіздің уақытыңызды, ресурстарыңызды және шыдамдылықты қажет етеді. Осы саладағы бизнесті бастап, сіз 3-10 жылдан кейін рентабельділікке шығуға дайындалуыңыз керек. Рентабельділіктің төмендігі нарықтағы жоғары бәсекелестікке, субсидиялау және салық салу мәселелерінде үкіметтік қолдаудың жеткіліксіздігіне, сондай-ақ қазақстандықтардың сатып алу қабілетінің төмендігіне байланысты. Сарапшылардың пікірлері мен есептеулеріне сәйкес, бизнесті тиімді құру және одан табыс табу үшін кем дегенде 5 га жер қажет, 1-2 га аумақта жылыжай салу өзін-өзі ақтамайды.

Сіздің жылыжай бизнес жобаңыз сәтті іске қосылғаннан кейін мемлекет құнынан 25% инвестициялық субсидияларды қайтарады. Үкімет сондай-ақ тұқымдарды субсидиялау қарастырылған, тыңайтқышқа субсидиялар 20-50% құрайды, оның ішінде материалдық шығындарға субсидиялар да бар: 30% дейін төсеніштер, минералды жүн текшелері. Өкінішке орай, электр энергиясын, газды және көмірді субсидиялау әлі қарастырылмаған. 

Қысқы жылыжайдың рентабельділігі жұмысты қалай жоспарлауға және бизнес-процестерді қолдауға тікелей байланысты. Неден бастау керек? 

1. Бизнес-жоспар құру

Сізге барлық қажетті есептеулерді жүргізу қажет: жер учаскесі қанша, нені өсіруді жоспарлап отырсыз, қай кезеңде, қай маусымда, қанша бастапқы инвестиция қажет болады, қанша тұқым қажет болады, олар қандай өнім әкеледі және т.б. нарықты талдаңыз, жылыжайда өсіру үшін таңдаған дақылдың тұтынушылар арасында сұранасын бағалаңыз. Осы бойынша сіз өзіңіздің барлық тәуекелдеріңізді, мүмкіндіктеріңізді, жоспарларыңыз бен әрекеттеріңізді қарастырасыз. Оның ішінде сіз өз өнімдеріңізді қайда және қалай жеткізетіндігіңізді алдын ала ойластырып, олар бойынша алдын ала келісімдер жасауыңыз керек. Бизнес-жоспар құру кезінде заң  аспектілерін де ескеру қажет: ұйымды ресми тіркеу, қажетті сертификаттар алу, қызметкерлерді жалдау және т. б.

2. Жылыжай үшін учаске таңдау

Сіздің компанияңыздың жетістігі сіз «егін егуді» жоспарлап отырған аумақтың топырағының қаншалықты құнарлы және қиындықсыз болуына байланысты. Сіздің жылыжайыңыздың орны тегіс болуы керек, жел көп соқпайтын аймақты таңдаған жөн. Құрылымның жарыққа қараған бағыттарда орналасуы да маңызды, мысалы, Солтүстік аймақтар үшін жылыжайды батыстан шығысқа, оңтүстік бөліктері үшін керісінше салу ұсынылады.

3. Жылыжай типін таңдау

Жылыжай мен егін жинау кезеңіне байланысты көктемгі және күзгі жылыжайлар болып бөлінеді. Сонымен қатар жылыжай құрылысы пішіні мен оның қызметіне байланысты ажыратылып жатады:

• Арықпен жылыжай  – бұл жылыжайлардың аз қаражат талап ететін нұсқаларының бірі, өйткені онда бұрыштардың болмауына байланысты құрылымды салу үшін айтарлықтай аз материал кетеді. Бір деңгейлі топырақта әртүрлі дақылдарды өсіруге жарамды. 
• Стандартты қос еңісті  – өрмелеп ұзын болып өсетін өсімдіктерді өсіруге жарамды, оның пішіні қарапайым үйге ұқсайды. Көкөністерді де, жемістерді де, соның ішінде гүлдерді де өсіруге жарамды. 
• Бір еңісті шатыр – жылу жақсы сақталады, оны салу аса қымбат емес, орнату оңай. Кішкентай учаскесі бар адамдар үшін тамаша нұсқа. Гүл өсіру үшін қолайлы. 
• Көпбұрышты жылыжай – бұл бір температуралық режимді сақтау өте қиын болатын жылыжайлардың қымбат түрлерінің бірі. 
• Тамшылы жылыжай  – қарды өз жазықтығында ұстамайды, жақсы жарық жабдықтарына ие, бірақ температура жоғары болғанда  ыстық ауа жылыжайдың жоғарғы жағында тұрып қалады. 

4. Өнімді өткізу

Ауылшаруашылығы өнімдерін өткізу арналары бірнеше: 

• Сіздің қалаңыздағы базарлар; 
•  Азық-түлік дүкендері; 
•  Көкөніс дүкендері; 
•  Кафелер, мейрамханалар, асханалар; 
•  Агроөндірушілерге арналған платформалар, онда сіз өз өнімдеріңізді бөлісе және сата аласыз;
•  Түрлі фермерлік және шаруа қожалығы жәрмеңкелеріне қатысу; 
•  Жеке сату нүктелерін ашу: базардан орын алу және т. б.

Жылыжай бизнесін бастау және одан әрі дамыту кезінде көптеген тәуекелдер кездесіп жатады: инвесторларды іздеу, жылыжай салу, монтаждау жұмыстары, барлық қажетті желілерді жүргізу, инфрақұрылым мен коммуникация жүргізу, тұқым сатып алу және т.б. Жылыжайдың орналасуы да үлкен маңызға ие, егер сіз учаске таңдауда қателессеңіз, сіздің барлық инвестицияларыңыз желге ұшады. Суару жүйесін дұрыс ұйымдастырмаған немесе қажетті температуралық режимді сақтамаған жағдайда, сіз қайтадан егінсіз, демек табыссыз қалу қаупін тудырасыз. Жылыжай бизнесі, кез келген басқа сегмент сияқты, көптеген тәуекелдерден тұрады. Алайда, рентабельділігі төмен болғандықтан Қазақстан аумағында бизнестің бұл түрін дамыту аса қиын.