Бизнес-жоспар дегеніміз не және оны қалай жасайды?

Бизнес-жоспар – бұл сіздің барлық жоспарыңызды тиімді және сауатты жүзеге асыруға, сондай-ақ жобаңыздың стратегиясын сауатты жүргізуге мүмкіндік беретін белгілі бір уақыт аралығында сіздің бизнесіңізді дамытудың сатылы нұсқаулығы.  

Бизнес-жоспар құрудың негізгі міндеті ықтимал инвесторларды жобаңыздың ертеңгі күні пайда әкелетініне сендіре білу. Сонымен қатар, бизнес-жоспар сіздің кәсіпорныңыздың жұмысын жүйелі түрде ұйымдастыруға, барлық қажетті экономикалық есептер мен кезеңдермен жасалатын әрекеттер, тәуекелдер мен жақын болашақта мүмкін болатын даму перспективаларын болжауға мүмкіндік береді.  

Бизнес-жоспар құру өте маңызды, өйткені бұл сізге барлық қажетті қадамдарды алдын ала жоспарлауға, артықшылығы мен кемшілігін саралауға мүмкіндік береді. Алдын ала талдау жасамай және  ешбір дайындықсыз бизнесті бастау қауіпті, сіз қаражатыңыздан айырылып қалуыңыз мүмкін.

Бизнес-жоспар қалай жасалады? Ең алдымен, сіз қандай құжат түрін жасауды жоспарлап отырғаныңызды анықтап алуыңыз керек: 

1. Ішкі бизнес-жоспар – бұл еркін форматта құрастырылған сіздің жобаңызды іске асырудың перспективалары мен мүмкіндіктерінің жан-жақты сипаттамасы. Бұл, ең алдымен, сіздің дұрыс бағытта екендігіңізді  түсіну үшін қажет 
2.   Дағдарысқа қарсы бизнес-жоспар компания үшін қиын кезеңдерде құрылады. Бұл негізінен банкроттыққа дейінгі немесе банкроттық кезеңдер сияқты қаржылық мәселелермен тікелей байланысты. Бұл жағдайда бизнес-жоспарды әзірлеу қиын жағдайдан шығудың нақты шешімдеріне, даулы мәселелерді шешудің нұсқаларын ұсынуға және т. б. назар аударады.  
3. Инвестициялар мен кредит беруге арналған бизнес-жоспар – әлеуетті инвесторларды немесе салымшыларды қызықтыруы тиіс бизнесті құру жөніндегі жоспар, сондай-ақ субсидиялар, кредит беру және т.б. Негізгі міндет – сіздің жобаңыздың маңыздылығын, кірістілігін, бәсекелестіктегі артықшылықтарын, рентабельділігін, өтелу кезеңін басқа да маңызды инвестициялық сәттерді көрсету.

Бизнес-жоспар құруды неден бастау керек? Бизнес-жоспар құру үшін не қажет? Алдымен оның құрылымындағы негізгі бөлімдерді түсінуіңіз керек. Бизнес-жоспардың құрылымы бизнес-жоспардың түріне, оның мақсатына, сондай-ақ таңдалған стандартқа байланысты өзгереді. Біз жиі кездесетін құрылымды талдаймыз:

• Титулды парақ немесе түйіндеме 
  Бұл сіздегі дайын құжаттың қысқаша мазмұны: негізгі қорытындылар, жобаның қысқаша, бірақ мазмұнды сипаттамасы, негізгі бәсекелестік артықшылықтар және ықтимал сатып алушылар мен серіктестер туралы негізгі ақпарат. Қысқаша кіріспе бөлімі барлық бизнес-жоспар үшін маңызды, өйткені ол кез келген оқырманға, мейлі ол инвестор болсын, кредит беруші болсын, сіздің жобаңыздың негізгі тармақтарымен танысуға мүмкіндік береді. Айта кету керек, бұл бөлім ең соңғы кезекте, барлық дайын нәтижелер мен мәліметтер негізінде жасалады. 
• Кіріспе бөлімі
  Бұл сіздің жобаңыз туралы неғұрлым жан-жақты ақпарат береді: қызмет түрінің сипаттамасы, қойылған міндеттер, шешуге бағытталған алға қойылған міндеттер, тауардың/қызметтің қысқаша сипаттамасы, осы тауарды/қызметті өз қажеттіліктері үшін пайдаланатын тұтынушылар  аудиториясы және т. б.
• Нарыққа талдау жасау
  Терең талдау жасамай-ақ бизнес-жоспар құру – барлық салған қаржы мен ресурстарды шығынға жұмсаумен бірдей, өйткені нарыққа талдау жасамай әзірленген бизнес-жоспардың мәні жоқ. Бұл бөлімде сіз өз жобаңызды жүзеге асыруды жоспарлап отырған индустрия мен нарықты түсінуге назар аударуыңыз керек. Осы тармақта мыналарды көрсету маңызды: таңдаған бизнес түріне талдау, дамудың ықтимал алғышарттары, нарықтың ерекшеліктері, нарықтың ауқымы, баға белгілеу, осы нарықтағы баға саясаты, сондай-ақ олардың бәсекелестері туралы ақпарат. Бұл бөлімде нарықтағы басқа ойыншылармен салыстырғанда Сіздің жобаңыздың негізгі бәсекелестік артықшылығы неде екенін көрсетуді ұмытпаңыз. 
• Тауардың/қызметтің сипаттамасы
  Сіздің тауарыңыз/қызметіңіз туралы ақпарат берілген бизнес-жоспар бөлімдері: оның құндылықтары, негізгі бәсекелестік бойынша артықшылығы, сатып алушылардың маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру. Клиенттер үшін артықшылықтарға және ұсынылатын тауарлар/қызметтердің күшті жақтарына ерекше назар аударыңыз. Бұл бөлімде өнімнің сипаттамасы, оның тұтынушылық кезеңі туралы ақпарат және зияткерлік меншік және т. б. сияқты коммерциялық құпияны қамтитын ақпарат  болуы керек.
• Маркетингтік жоспар
  Маркетингтік стратегия көрсетіледі: қалай сатуға болады, сіздің сатып алушыларыңыз кім, тұтынушыларды қайдан іздеу керек, сатудың негізгі арналары, жарнаманың тиімді құралдары және т.б. Міндетті түрде нарыққа ену стратегиясын, даму стратегиясы туралы ақпаратты, өнімдеріңізді нарықта қалай сатуды жоспарлап отырғаныңызды және PR құралдары (жарнамалық науқан, маркетинг және т. б.) көрсету керек.
• Өндірістік жоспар
  Өніміңіздің/қызметіңіздің өзіндік құнын есептеу: қандай тікелей шығындар қажет, қызметкерлерге төленетін жалақы мөлшері, маркетингтік шығындар, коммуналдық қызметтерді төлеу, үй-жайларды жалға алу және т.б. басқаша айтқанда, осы бөлімде сіз өзіңіздің бизнес жобаңызды жүзеге асыру үшін әр шығын түрін қалдырмай есептейсіз. Бұл сіздің негізгі шығындарыңызды өтеу үшін қанша сатылым және қанша жалпы пайда табу керектігін түсіну үшін қажет.
• Инвестициялық климат және тәуекелдер
  Бұл тармақ жалпы Сіздің жобаңыздың рентабельділігін, оның перспективалары мен мүмкіндіктерін, сондай-ақ ықтимал тәуекелдерді көрсету үшін қажет. Сондай-ақ, инвестициялық климатты көрсетіңіз: бұл өңірдегі экономика, саясат, қаржы, әлеуметтік аспектілер және т. б. сияқты әр түрлі сала бойынша орын алған жағдайлар. Бұл әлеуетті инвесторлардың осы жобаға инвестиция салуға бейімділігін/ықтималдығын көрсетеді және тұтастай алғанда сіздің бизнес идеяңыздың тартымдылығын ашады.
• Қаржы жоспары
  Қаржылық жоспарларсыз бизнес-жобаны қалай жазуға болады? Бұл сіздің бизнес-жоспарыңыздың форматына қарамастан міндетті бөлім. Бұл бөлімде сіз пайда жоспарын көрсетесіз, инвестициялардың тиімділігіне баға бересіз, олардың өтелуін күтетін мерзімдерді көрсетесіз. Сондай-ақ, сіздің кірістеріңіз барлық жалпы шығындарды толығымен жабатын қажетті сату көлемін есептеу маңызды.
• Ұйымдастыру жоспары
  Осы тармақта сіз өзіңіздің бизнесіңіздің ұйымдық құрылымы туралы ақпаратпен бөлісуіңіз керек: басқару және кадрлар, сіздің қызметкерлеріңіз кім, позициялары, жұмыс өтілі, функционалдығы мен міндеттері және тағы басқалар. Мұнда жарғылық капитал, меншік нысаны және заңды құрылым туралы мәліметтерді көрсету маңызды. Бұл тармақ сіз үшін де, әлеуетті инвесторлар үшін де, осы мәселеде сіздің командаңыздың осы мәселені қаншалықты сараптай алатындығын, салынған қаражаттың қаншалықты тез өтелетінін және жобаның қалай тиімді іске асырылатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Бизнес-жоспарды қалай жасауға болады? Сіз бизнес-жобаларды жазудың халықаралық деңгейде танылған стандарттарын ұстануға және басшылыққа алуға болады. Олардың бірнеше түрі бар: 

• UNIDO – БҰҰ Өнеркәсіптік даму департаментінің “UNIDO” бизнес-жоспарлау стандарты. Онда: түйіндеме, сала мен компания сипаттамасы, қызметтер немесе тауар сипаттамасы, сату және маркетинг, өндіріс жоспары, ұйымдастыру жоспары, қаржылық жоспар, жобаның тиімділігін бағалау, кепілдіктер мен тәуекелдер және басқа бөлімдерде көрсетілмеген қосымша ақпарат бар қолданбалар туралы ақпарат беріледі.
• ЕҚДБ (Еуропалық Қайта құру және даму банкі) – өз жобасын жүзеге асыру үшін кредит алғысы келетін ірі және орта бизнеске қолайлы. 
• BFM Group – инвестициялық консалтинг және бизнесті жоспарлау саласындағы компания нарықты талдау және қаржылық жоспар бөлімдеріне бағытталған UNIDO бизнес-жоспарының кеңейтілген форматы болып табылады. 
• KPMG – ірі халықаралық аудиторлық компанияның бизнес-жоспарлау стандарты. Бұл форматтың басты айырмашылығы: басты назар маркетинг пен қаржылық жоспарларға аударылады. 
• TACIS – Тәуелсіз Мемлекеттер елдерінде (ТМД) нарықтық реформаларды қалыптастыруға және дамытуға бағытталған Еуропалық Одақтың бағдарламасы. Формат UNIDO стандарттарына ұқсас.

Бизнес жоспарды жазуды қалай бастайды? Алдымен нарыққа мұқият талдау жүргізу қажет, барлық өзекті және қажетті ақпаратты жинау, қаржылық модель қалыптастыру және бизнес-жоспарлауды құру форматына сәйкес жоғарыда сипатталған әрбір тармақты кезең-кезеңімен жазып шығу керек. Әрине, сіз дайын бизнес-жоспарды сатып ала аласыз, бірақ талдаумен айналысатын адамдардың осы салада білімі бар екеніне көз жеткізіңіз. Егер сіз өзіңіз жоспарлауды жасаймын деп шешсеңіз, осы сатылы нұсқаулықты орындаңыз:

Мақсатты анық қою: бизнес-жоспарды не үшін құру керек? Жеке мақсаттарыңыз бен жоспарларыңызды қоя тұрып, қажеттіліктеріңізге сәйкес келетін бизнес-жоспарды таңдаңыз. 

2. Жұмыс жоспарын құру: нені, қашан және кім жүзеге асырылатындығын нақты-нақты көрсетіңіз. Тиімді жұмыс істеу үшін үлкен тапсырмаларды кішігірімдерге бөліп, әрқайсысына орындау мерзімін белгілеңіз.       

3. Ақпарат жинау: бәсекелестерді, мақсатты аудиторияны зерттеу, нарық сыйымдылығын талдау, нарықтың даму динамикасын болжау, тәуекелдерді, перспективаларды, күшті және әлсіз жақтарын көрсететін SWOT талдауын жасаңыз. 

4. Бизнес-жоспарды жазу және рәсімдеу: барлық алынған мәліметтерді кез келген бизнес-жоспарда жазылуы керек негізгі санаттарға сәйкес қалыптастырыңыз. 

5. Бизнес-жоспардың орындалуын бағалау: белгіленген бизнес жоспар бойынша дұрыс келе жатқаныңызды үнемі тексеріп отырыңыз. 

Бизнес-жоспарлауды құрудағы негізгі қателік – бұл дұрыс құрмау, шамадан тыс ұсақ детальдарға назар аудару және үлкен көлемде қажетсіз ақпараттың болуы, шындыққа сәйкес келмейтін және жалған деректер, нарықтағы бәсекелестерді терең талдамау, негізсіз тұжырымдар және нақтылықтың болмауы. 

Кез келген бизнес-жоспар мына сұрақтарға жауап беруі керек: жобаны бастау үшін қанша ақша қажет және ол қандай мерзімде өтеледі? Бұл ретте аталған сұрақтардың жауабы ауадан алынбауы керек, олар нақты деректерге, нарық көрсеткіштеріне және кем дегенде сараптамалық пікірлерге негізделуі тиіс. Егер сіз бұрын ешқашан зерттеу жүргізбеген болсаңыз немесе деректермен жұмыс істеуде қиындықтар туындаса, сізге осы саладағы сенімді сарапшылардан дайын бизнес-жоспар сатып алуды ұсынамыз. Ол аутсорсингтік компания, консалтингтік ұйым және т. б. болуы мүмкін. 

Сіздің жобаңыздың болашағы осы бизнес жоспар сапасына байланысты, сондықтан оны дұрыс жасауға үлкен жауапкершілікпен және жан-жақты қарау маңызды.